بررسی داده های سفالی عصر آهن1 محوطه های حفاری شده استان اردبیل

در تاریخ ایران بین سالهای1500-550ق م معروف دوره ای است به عصر اهن موسوم گشته است ودرک درست این دوران که مصادف بود با استیلای مردم فلات ایران بر مشکلات درونی وشرایط اقلیمی ومشکلات بیرونی واقوام مهاجم وتفسیر وتحلیل درست وواقع بینانه این دوران می تواند راهگشای صائبی برای بیان دوران تاریخی باشد. درسالهای گذشته تفسیرهای غرض الود عده ای از باستان شناسان خارجی وداخلی با تکیه بر سفالهای عصر اهن ومحوریت سفال خاکستری باعث انحراف افکار عموم وعلی الخصوص باستان شناس جوان گردید که این ذهن کاوشگر تشنه را به کج راهه های نژاد پرستی وحقدو کینه واحساساتکور رهنمون کرده است باشد که تحقیقات در قالب پایان نامه های کارشناسی ارشد ودکتری که مبنا وپایه های علمی دارد زوایای تاریک این دوران را روشن سازد. شاید برای آغاز بحث دور از ذهن نباشد که الگوهای اقتصادی جوامع پیش از تاریخ در ساخته ها وتولیدات آنها تاثیر مستقیم داشته است.علاوه بر این مطالعه وبررسی وتحلیل ساختارهای فناوری در جوامع پیش از تاریخ وتاثیر فرایندهای فناوری در فرهنگ کلی جوامع باستان همواره مورد توجه باستان شناسان بوده است. دستیابی مردمان ساکن در فلات ایران به فلز آهن واستفاده گسترده ازآن در تولید اقتصادی فرایند فناورانه بودهکه از هزاره چهارم ق.م شروع ودرآخر هزاره دوم (ق.م) به نقطه اوج خود رسید.از جمله این فرایند توسعه طلبانه پیشرفت در سفالگری بوده است. برای بررسی سفالهای عصر آهن می بایست نیم نگاهی هم به جنبه های معنوی فرهنگ عصر آهن یعنی تدفینهای مردگان است که با بررسی این جنبه معنوی از فرهنگ می توان به زوایایی از نوع نگرش واندیشیدن مردمان این عصر پی برد که می تواند متقنی در تحلیل وبررسی سفالی قرار گیرد. نکته دیگری که در بررسی عصر آهن جزء ملزومات مطرح میگردد پرداختن به این رهیافت که در تحولات عصر آهن فلات ایران کیفیت و کمیت عوامل فرا منطقه ای ومنطقه ای ظهور وبروز آنها به چه نحو بوده است و پرداختن به عرض این مطلب کمک شایانی به باستان شناسان خواهد نمود. برای بررسی الگوهای اقتصاد و معیشت عصر آهن باستاشناسان نیاز به بقایای استخوانی وگیاهی دارند که در حفاریها جمع آوری وبا روشهای خاصی مطالعه می گردند که منعکس کننده گیاهان وحیوانات مورد استفاده در جوامع گذشته است. مطالعه وبررسی این الگوها موجب گرایش باستان شناسان به علوم میان رشته ای مانند گیاه باستان شناسی وجانور باستانشناسی برای درک درست وتحلیلهای دانش بنیان از این دوران گردیده است . بر اساس مجموعه مطالعات فوق الذکر مشخص گردید غلاتی مثل گندم وجو وحبوبات (عدس وماش) بیش از هفت هزار سال قبل در ایران کشف وبرداشت می شده است. ودر دورانهای بعدی یا عصر آهن کشت محصولاتی از جمله میوه ها(انگور-سیب-گلابی ) پنبه وچغندر قند رواج یافته،شمال غرب وشمال مرکزی ایران از مناطق مهم باستانی فلات ایران به شمار می آیند و فرهنگهای نو سنگی و کالکولتیک ومفرغ آهن در این مناطق تقریبا باهم شکل گرفته اند. ظهور وفناوری بکار رفته درسفالگری ومعماری این دو منطقه حکایت از ریشه های مشترک این دو دوران نوسنگی دارد از جمله در سفالگری زمینه رنگ سفالها وبه کار بردن نقوش هندسی در تزئین سفالها همگون بوده است وبه تدریج دردوران بعدی تفاوتها افزایش می یابد. بعنوان نمونه سفالهای قرمز با پوشش غلیظ وصیقلی که از شاخصه های سفال عصر کالکولتیک شمال غرب ایران است به هیچ وجه باسفالهای همزمان سیلک3،حصار1،وقبرستان دشت قزوین قابل قیاس نیست .در حالیکه در شمال مرکزی ایران به تزئین بدنه ظروف سفالین با استفاده از نقوش ردیفی حیوانات ،گیاهان ونقوش نمادین بر می خوریم. به هر حال با توجه به همگونی سفالی در یک گستره وسیع ومحیطهای زیست گوناگون در اواخر دوره نوسنگی دربستر یک نظام مبادلاتی اقتصادی فرا منطقه ای شکل گرفته است. با توجه به اینکه برای بررسیعصر آهن منطقه شمال غرب واختصاصا استان اردبیل نیاز مبرم به بررسیهای صورت گرفته در مناطق همجوار این حوزه الزامی است می توان وضعیت اقتصاد ومعیشت عصر آهن در منطقه شمال مرکزی ایران را بدین نحو بازسازی نمود. اول اینکه بدلیل ترجیح منطقه نیمه خشک برای مردمان این عصر به منطقه خشک شمال مرکزی تفاوت فاحش درالگوهای استقراری این دو منطقه دیده می شود که احتمال مسئله کوچ روی یا کوچ نشینی را برای ساکنین این دو منطقه قوت می بخشد زیرا چه بسا برای تامین علوفه زمستانی درفصول سردسال به منطقه خشک احتیاج پیدا می کردند. دوم اینکه با توجه به دلایل وامارات ذکر شده در سطور فوق جمعیت عصر آهن منطقه نیمه خشک افزایش داشته است که این مسئله از مساحت محوطه های این عصر کاملا واضح ومبرهن است. اطلاعات وشواهد فلز گری کهن در منطقه شمال مرکزی ایران عمدتا از حفاریهای باستان شناختی در محوطه های باستانی مثل تپه سیلک تپه حصار دامغان تپه زاغه تپه قبرستان،( مجیدزاده ،1364) تپه سگز آباد(طلایی،1381،مظاهری،1378) قبرستان طز فم قم(پور بخشنده،1381،1382) وتپه ارسیمان نطنز(کمیته مطالعات معدن کاری وفلز کاری،1381)بدست آمده است. شرایط محیطی را می توان در پیدایش فلز گری بدین نحو توجیه کرد که نزدیکی منابع معدنی به محل مواد سوخت در رشته کوههای البرز که قسمت شمالی این منطقه را در بر گرفته است ونیز پوشش گیاهی حاشیه کویر مرکزی بهترین شرایط را برای استخراج وذوب فلزات فراهم می کرد .در دشتهای خنک این منطقه گونه های گیاهی خاصی وجود دارند که چوب آنها بهترین احیا کننده جهت ذوب فلزات است وهنز هم از چوب آنها ذغال تهیه می شود. اطلاعات ویافته های مربوط به فلز گری آهن بطور محدود از حفاری قبرستانهای تپه سیلک درسال 1932 میلادی کشف شده است از جمله در یکی از قبور (عصر آهن1)خنجری پیدا شده است که قبضه ودسته آن از مفرغ وتیغه آن از آهن ساخته شده است،این اشیاء دوفلزی نامیده می شود . با توجه به ترویج نسبی ساخت این گونه ابزار که بیشتر در ادوات رزمی کاربرد دارد به دلیل سهولت در ریخته گری مفرغ تزئینات بصورت مفرغی وبه دلیل استحکام وبرندگی آهن در تیغه استفاده می شده است و با ابتکار در ساخت این اشیاء به هدف خود دست می یافتند.